Przepisy polskiego kodeksu cywilnego przewidują, iż powołanie do spadku może wynikać albo z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie w drodze ustawy ma jednak miejsce jedynie wtedy, gdy dla spadkodawca nie powołał spadkobiercy w testamencie lub wskazana przez niego osoba nie chce lub nie może dziedziczyć. Fakt, iż dziedziczenie testamentowe wyprzedza ustawowe jest przejawem szacunku dla ostatniej woli zmarłego. Taka hierarchia porządków dziedziczenia wynika z jednej z naczelnych zasady prawa spadkowego jaką jest prymat woli spadkodawcy w rozporządzeniu swoim majątkiem na wypadek śmierci. Pierwszorzędne znaczenie będzie więc miała okoliczność, czy do spadku powołany został dziedzic testamentowy jak również to, czy może i chce nim być.
Czy można dziedziczyć zarówno ustawowo jak i testamentowo?
Co do zasady zawartej w art. 926 §1 k.c., która ma zastosowanie w przeważającej większości spraw spadkowych, dziedziczy się całość spadku albo w drodze testamentu albo w drodze ustawy. Zasada ta swoimi korzeniami sięga do rzymskiej myśli prawniczej Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest (ad I. 2.14.5) „Nikt sam nie może umrzeć pozostawiając dziedzica do części spadku, część zaś beztestamentowo.”Jej celem jest ochrona obrotu prawnego oraz zapewnienie pewności sytuacji spadkowej. Polski ustawodawca postanowił jednak ustanowić od niej wyjątek w art. 926 §3 k.c. wprowadzając możliwość dziedziczenia po części z testamentu a po części z ustawy.
Połączenie obu form dziedziczenia możliwe jest w sytuacji wyjątkowej, a mianowicie wtedy kiedy zmarły pozostawionym przez siebie testamentem powoła spadkobierców jedynie co do części spadku albo gdy którakolwiek z osób, które powołał do całości spadku nie może lub nie chce być spadkobiercą.
Mając na uwadze potoczne rozumienie spadku jako głównych składników majątkowych w postaci nieruchomości, pojazdów czy środków pieniężnych przypomnieć należy, iż spadek obejmuje całą sytuację prawną zmarłego a nie tylko jego prawa rzeczowe. Dziedziczenie nie polega więc jedynie na wskazaniu kto ma otrzymać po spadkodawcy konkretne składniki jego majątku, ale w jakim zakresie ma wejść w jego sytuację prawną. Ustanawiając więc dziedziców co do części spadku wskazuje się co do jakiej części ułamkowej zostali powołani.
Przewidziany przez ustawodawcę wyjątek od ogólnej zasady będzie miał miejsce jeśli w testamencie powołano dziedzica jedynie do części spadku. Przykładowo, jeśli Jan Kowalski testamentem powołał swojego syna Marka w części 2/5 to w tym zakresie będzie on dziedziczył testamentowo. Do pozostałej części spadku, czyli 3/5, powołani zostaną spadkobiercy ustawowi. Drugi przypadek będzie miał miejsce analogicznie w sytuacji, kiedy do 2/5 testamentem powołany zostanie Marek, natomiast do 3/5 jego siostra Zofia. Jeśli nie będzie ona chciała lub mogła zostać dziedzicem to w zakresie 3/5 spadku będzie miało zastosowanie dziedziczenie ustawowe.
Wskazać należy, iż w obu przypadkach, jeśli powołany do części spadku testamentem dziedzic wchodzi w krąg spadkobierców ustawowych to odziedziczy zarówno wskazaną w ostatniej woli zmarłego część jak również swój udział w części spadku dziedziczonej na drodze ustawy.
Wyjątek ten nie ma jednak zastosowania w przypadku kiedy zmarły testamentem rozdysponował częścią składników majątkowych na rzecz poszczególnych osób, a co do reszty się nie wypowiedział. Jeśli rozrządzenia te nie mogą zostać utrzymane w mocy przez zastosowanie norm interpretacyjnych zawartych w art. 961 k.c. następuje wówczas powrót do ogólnych zasad dziedziczenia. W kwestii tej wypowiedział się już dawno Sąd Najwyższy.
„W myśl art. 926 § 3 k.c., dziedziczenie testamentowe może dotyczyć części spadku, ale tylko części ułamkowej. Jednakże, gdy spadkodawca przeznaczył poszczególne przedmioty (grunt, budynki) dwóm osobom, to w takim wypadku dopuszczalne jest dziedziczenie testamentowe tylko wtedy, gdy przedmioty te wyczerpują spadek lub prawie cały spadek (art. 961 k.c.), nie jest zaś dopuszczalne co do pewnych przedmiotów dziedziczenie testamentowe, a co do pozostałych – ustawowe.” Postanowienie Sądu Najwyższego z 8.09.1975 r., sygn. III CRN 218/75, OSNC 1976, nr 9, poz. 200.
Aktualne instytucje prawa cywilnego w zakresie dziedziczenia w sposób elastyczny umożliwiają kształtowanie swojej ostatniej woli, jednocześnie zabezpieczając sytuacje w których jakakolwiek część spadku nie zostałaby przypisana żadnemu spadkobiercy.
