Już starożytni rzymianie dostrzegali nieuchronność śmierci czego wyraz dali w jednej ze swych sentencji Mors certa, hora incerta (śmierć pewna, godzina niepewna). Wydźwięk tej złotej myśli przypomina, iż śmierć przychodzi nieoczekiwanie. Rzadko kiedy istnieje możliwość cieszenia się luksusem spokojnej śmierci ze starości, odchodząc w otoczeniu rodziny i przyjaciół gotowych na ostatnie pożegnanie. O wiele częściej spadkobiercy nie są przygotowani na zgon bliskiej osoby, który spada na nich niespodziewanie. Szczególnie trudna może być sytuacja osób, których bliscy zmarli poza granicami ojczystego kraju. Ma to miejsce zarówno jeśli mieszkają tam na stałe, ale też w trakcie wakacji, podróży czy pielgrzymek. Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe w razie śmierci bliskiej osoby za granicami Polski?
O ile sytuacja i tryb postępowania w razie zgonu na terenie Polski nie przysparza większych problemów i intuicyjnie większość ludzi ma świadomość, iż w oparciu o przepisy polskiego kodeksu cywilnego można załatwić sprawę u notariusza lub na drodze postępowania sądowego, o tyle śmierć poza granicami kraju wymaga zastosowania przepisów prawa międzynarodowego. Mowa tu zarówno o rozporządzeniach Unii Europejskiej jak i łączących Polskę traktatów i umów międzynarodowych.
Stałe zamieszkiwanie za granicą
Przepisy prawa Unii Europejskiej, a dokładnie Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego w skrócie znane jako „rozporządzenie 650/2012” kompleksowo omawia kwestie związane z dziedziczeniem obywateli państw członkowskich UE. Podstawową zasadę wynikającą ze wskazanego aktu prawnego jest przeprowadzanie postępowania spadkowego w kraju, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu. ( Co istotne w myśl art. 83 ust. 1 rozporządzenia , stosuje się je do dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po dniu 17 sierpnia 2015 roku. )
Jeśli zatem osoba nam bliska na stałe zamieszkiwała poza granicami kraju, pracowała w innym kraju członkowskim UE i tam znajdowało się centrum jej interesów życiowych to właściwe do orzekania w kwestiach spadkowych będą organy tego właśnie kraju.
Co istotne nie ma znaczenia miejsce położenia nieruchomości i innego majątku należącego do zmarłego, nawet jeśli stanowiło ono źródło jego dochodów, np. w postaci wynajmu nieruchomości w kraju ojczystym, posiadania przedsiębiorstwa w kraju ojczystym etc. Znaczenie ma jedynie gdzie było miejsce pobytu zmarłego.
Próba przeprowadzenia postępowania spadkowego przed polskimi sądami spotka się w takim wypadku z odrzuceniem wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Sąd jako podstawę odrzucenia wniosku poda art. 1099 §1 k.p.c. zgodnie z którym „Brak jurysdykcji krajowej sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. W razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca pozew lub wniosek” wskazując, iż jurysdykcję do rozpoznania sprawy mają sądy innego kraju.
Śmierć przy okazji okazjonalnego pobytu za granicą
Często zgon bliskiej osoby następuje poza granicami kraju w sytuacji kiedy jej miejsce zwykłego pobytu nadal było w Polsce. Dotyczy to osób, które zmarły w trakcie wakacji, podróży czy pielgrzymki. Ciężko wówczas mówić o miejscu zwykłego pobytu za granicami kraju, jeśli osoba przebywała tam tylko czasowo.
Na taką sytuację rozporządzenie nr 650/2012 przewiduje wyjątek w art. 21 ust. 2 „W przypadku gdy wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo, którego prawo byłoby właściwe na mocy ust. 1, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa.”
Jeśli zatem mamy do czynienia ze śmiercią w innym kraju niż Polska, ale kraj ojczysty nadal był miejscem zwykłego pobytu zmarłego, to z powodzeniem możemy przeprowadzać sprawy spadkowe przed organami polskimi. Należy wówczas powołać się na wskazany powyżej wyjątek i udowodnić, iż zmarły mimo przebywania za granicą bardziej związany był z krajem ojczystym. Powołać wówczas należy świadków oraz dokumenty, z których wynikać będą takie okoliczności jak np. cel pobytu za granicą (wizyta u rodziny, wakacje, pielgrzymka), praca w Polsce, codzienne sprawy w kraju etc.
Śmierć poza granicami UE
Najtrudniejsza sytuacja spotka spadkobierców osoby, która zmarła w kraju spoza Unii Europejskiej. Konieczna będzie wówczas analiza stanu prawnego pod kątem dokonania sprawdzenia, czy Polska nie ma zawartych z krajem śmierci umów międzynarodowych dotyczących zgonu zmarłego (tak ma miejsce w przypadku np. Ukrainy) lub czy kwestie związane z jurysdykcją nie są uregulowane w traktatach międzynarodowych (jak ma to miejsce w przypadku np. Norwegii, Szwajcarii i Islandii w ramach tzw. konwencji z Lugano).
Podkreślić należy, iż analogiczne rozwiązania mają miejsce w odniesieniu do obcokrajowców, którzy zmarli na terenie naszego kraju. O ile ich miejsce stałego pobytu i centrum interesów życiowych znajdować będzie się w Polsce to do wszelkich spraw spadkowych jurysdykcję będą miały organy krajowe.
