Stan faktyczny
Spadkodawca miał dwie córki. Jednej z nich – Pani X darował nieruchomość. Druga z córek Pani Y nie została za życia spadkodawcy obdarowana. Następnie ojciec zmarł bez pozostawienia testamentu.
Po jego śmierci Pani X odrzuciła spadek. Spadek odrzuciła także jej siostra Pani Y oraz spadek odrzuciły dzieci Pani Y. Wszyscy spadkobiercy dokonali skutecznego, ważnego odrzucenia spadku oraz nie zaszły inne okoliczności, np. wydziedziczenie.
Czy w takiej sytuacji siostra Pani X tj. Pani Y i dzieci Pani Y są uprawnione do żądania zachowku, mimo iż zarówno ona, jak i jej dzieci, odrzuciły spadek po spadkodawcy?
Podstawa prawna – prawo zachowku
Prawo do zachowku reguluje art. 991 k.c. Zgodnie z jego treścią do zachowku uprawnieni są zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, pod warunkiem, że byliby oni powołani do dziedziczenia z ustawy. Z kolei, jeżeli uprawniony do dziedziczenia nie otrzymał zachowku w naturze (np. darowizna), może żądać zapłaty należnego mu zachowku w pieniądzu od pozostałych spadkobierców.
Jak wskazuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego: „W świetle art. 991 § 1 k.c., określającego krąg osób nabywających roszczenie z mocy prawa z tego tytułu, należą do niego osoby najbliższe dla spadkodawcy, które mimo to nie otrzymały należnego im zachowku w jednej z postaci przysporzeń majątkowych określonych w art. 991 § 2 k.c. Prawo do zachowku wynika ze względu na bliski stosunek rodzinny łączący uprawnionego ze spadkodawcą. Spadkodawca ma moralny obowiązek rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci z uwzględnieniem osób jemu najbliższych. Przepisy dotyczące zachowku służą więc ochronie interesu majątkowego najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed niekorzystnymi i krzywdzącymi ich rozporządzeniami spadkodawcy. Instytucja ta służy więc wzmocnieniu rodziny i ochronie interesów majątkowych jej poszczególnych członków. Ma więc silne uzasadnienie aksjologiczne nie tylko w normach prawnych służących ochronie szeroko rozumianej rodziny, ale także w wartościach pozaprawnych, powszechnie akceptowalnych w społeczeństwie, w szczególności zasadzie sprawiedliwego podziału dóbr majątkowych po spadkodawcy pomiędzy jego najbliższych krewnych, i którzy za życia spadkodawcy mieli z nim poprawne więzy rodzinne. Do wartości tych należy zaliczyć także zaufanie w stosunkach rodzinnych. Zobowiązania z tytułu zachowku w kręgu rodzinnym powinny być zaspokajane dobrowolnie, w sposób i w terminie wspólnie uzgodniony pomiędzy uprawnionymi i zobowiązanym z tego tytułu, w miarę możliwości bez potrzeby występowania z tymi roszczeniami na drogę postępowania sądowego.”[1]
Przenosząc powyższe, na grunt niniejszej sprawy, wydawałoby się, iż siostra, która w wyniku darowizny dokonanej przez ojca – spadkodawcę została całkowicie pominięta, ma prawo dochodzić swoich roszczeń poprzez instytucję zachowku, jednakże istotnym aspektem jest to, że zarówno ona, jak i jej dzieci odrzuciły skutecznie spadek.
[1] Wyrok SN z 27.10.2022 r., II CSKP 306/22, LEX nr 3514288.
Skutek odrzucenia spadku dla uprawnienia do zachowku
Na wstępie niniejszych rozważań, należy wskazać, iż instytucja odrzucenia spadku została uregulowana w przepisie art. 1012 k.c., zgodnie z którym spadkobierca uprawniony jest do odrzucenia spadku. Z kolei, jak wynika z treści art. 1020 k.c. „spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.”
Na kanwie niniejszej sprawy, należy wskazać, iż nieobdarowana córka spadkodawcy odrzuciła spadek po ojcu. W związku z tym, oznacza to, że w jej miejsce mogą wchodzić jej zstępni, czyli jej dzieci. Jednakże one również odrzuciły spadek po dziadku.
Powstaje zatem pytanie, czy odrzucenie spadku przez spadkobiercę powoduje jednoczesne ustanie możliwości ubiegania się przez niego o zachowek?
Jak wynika z orzecznictwa Sądu Najwyższego: „z istoty odrzucenia spadku (por. art. 1012 k.c.) wynika, że może ono odnieść skutek prawny określony w art. 1020 k.c. tylko wówczas, gdy składający takie oświadczenie dziedziczy spadek.”[1] Odrzucenie spadku wywołuje wówczas fikcję prawną, zaś spadkobierca traktowany jest jak osoba, która nie dożyła otwarcia spadku. W istocie prowadzi to również do wniosku, iż skoro spadkobierca odrzucił spadek, to złożenie takiego oświadczenia, pozbawia go również prawa do zachowku.
W niniejszej sprawie nieobdarowana córka spadkodawcy odrzuciła spadek i jednocześnie spowodowała wyłączenie własnego uprawnienia do zachowku. Jej uprawnienie przeszło na jej małoletnich zstępnych, jednakże oni również odrzucili spadek, czym także pozbawili się prawa do zachowku po dziadku.
Jak wskazuje się w doktrynie: „Oczywiście odrzucenie spadku pociąga za sobą szereg dalszych konsekwencji, np. utratę możliwości występowania z roszczeniami zależnymi od posiadania statusu spadkobiercy (np. na podstawie art. 939 KC). Odrzucenie spadku powoduje także np. utratę możliwości występowania z roszczeniem o zachowek.”[2] „Jednocześnie wskazanie przez ustawodawcę w art. 991 § 1 KC jako uprawnionych zstępnych, małżonka i rodziców spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, sprawia, że należy przyjąć, iż możliwość dochodzenia roszczenia o zachowek nie będzie przysługiwała tym spośród tych osób, które w danym przypadku nie doszłyby do dziedziczenia z ustawy, a więc przede wszystkim: osobie, która odrzuciła spadek (art. 1020 KC), została uznana za niegodną dziedziczenia (art. 928-929 KC), zawarła ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1048, 1049 § 2 KC) czy została przez tego spadkodawcę wydziedziczona w sensie ścisłym (art. 1008 KC). W odniesieniu do pierwszego z tych przypadków warto odnotować, że większość autorów wymienia tu po prostu ogólnie sytuację, gdy dochodzi do odrzucenia spadku, jednak ujmując rzecz dokładniej, należy przychylić się do spostrzeżenia P. Księżaka, który podnosi, że nie wyłącza prawa do zachowku odrzucenie przez danego uprawnionego do niego spadku przypadającego mu z testamentu, a to dlatego że zachowuje on wówczas możliwość dziedziczenia z ustawy (tenże, w: K. Osajda, Komentarz KC, t. 3, 2013, s. 717). Dopiero zatem odrzucenie spadku przypadającego z ustawy pociąga za sobą wyłączenie danej osoby z kręgu uprawnionych do zachowku.”[3]
W niniejszej sprawie spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, zaś spadek został odrzucony przez wszystkich wymienionych spadkobierców jako przypadający im na mocy ustawy.
W związku z powyższym, należy uznać, iż zarówno nieobdarowana córka spadkodawcy, jak i jej zstępni, pozbawili się prawa do dochodzenia zachowku po spadkodawcy odrzucając spadek.
Jeśli potrzebują Państwo pomocy w sprawie o zachowek proszę o kontakt z moją kancelarią adwokacką, która mieści się w Olsztynie.
[1] Wyrok SN z 13.11.1990 r., III CRN 365/90, OSNC 1991, nr 10-12, poz. 136.
[2] Art. 1020 KC red. Gniewek/Machnikowski 2025, wyd. 12/Joanna Kuźmicka-Suliko, LEGALIS.
[3] Art. 991 KC red. Gniewek/Machnikowski 2025, wyd. 12/Joanna Kuźmicka-Sulikowska, LEGALIS.
