Relacje w rodzinie nie zawsze układają się wzorcowo. Między członkami najbliższej rodziny niejednokrotnie dochodzi do konfliktów, sporów i długotrwałych waśni. Niekiedy problemy te w obliczu śmierci schodzą na dalszy plan a skłóceni dotychczas bliscy jednoczą się co pozwala sprawnie przeprowadzić postępowanie spadkowe i uporządkować pozostawione przez zmarłego sprawy. Niejednokrotnie aż do chwili śmierci rodzina pozostaje w oziębłych stosunkach i nie ma ze sobą kontaktu.
Życie przynosi jednak również takie scenariusze, w których zachowanie osoby mającej dziedziczyć spadek po zmarłym jest wysoce niewłaściwe. Mowa tu o poważnych zaniedbaniach, krzywdach czy zachowaniu tak niestosownym, iż w sposób obiektywny prawdopodobieństwo dziedziczenia przez taką osobę budzi poczucie niesprawiedliwości. Polski porządek prawny daje instrumenty, które pozwalają problem ten rozwiązać dwojako – jeszcze za życia przyszłego spadkodawcy jak i po jego śmierci.
WYDZIEDZICZENIE
Pierwszym ze sposobów uporania się z niewłaściwym w stosunku do testatora zachowaniem uprawnionej do zachowku po nim osoby jest jej wydziedziczenie. Mimo popularności tej instytucji często napotyka się na mylne jej rozumienie. O ile bowiem nie nastręcza problemów świadomość, iż wydziedziczenie prowadzi do pozbawienia praw do dziedziczenia po zmarłym o tyle już nie każdy zdaje sobie sprawę, iż dotyczy to konkretnie prawa do zachowku. Osoba, którą chcemy wydziedziczyć musi zatem pozostawać w kręgu uprawnionych do zachowku.
Wiele osób mylnie uważa również, iż wydziedziczenie równoznaczne jest z pominięciem w testamencie. Nie jest to jednak prawda. Samo pominięcie oznacza jedynie, iż do całości spadku powołane zostaną wskazane w testamencie osoby. Pominięci członkowie rodziny, którzy w sytuacji dziedziczenia ustawowego doszliby do dziedziczenia, mogą w takiej sytuacji domagać się od spadkobierców zapłaty tytułem zachowku. Wydziedziczenie pozbawia ich takiego uprawnienia.
Wydziedziczenia dokonać można jedynie w formie testamentu z jednoczesnym wskazaniem zarówno wydziedziczanej osoby jak i konkretnych powodów, które stoją za tą decyzją. Z uwagi na doniosłe skutki, które niesie ze sobą wydziedziczenie nie może być ograniczone jedynie do ogólnej woli spadkodawcy, lecz wynikać z konkretnych przykładów zachowania wydziedziczonej osoby. Kodeks cywilny w art. 1008 k.c. wskazuje, iż możliwe jest pozbawienie prawa do zachowku, jeśli uprawniona do niego osoba:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Ocena czy doszło do skutecznego wydziedziczenia należeć będzie do Sądu. Weźmie on pod uwagę okoliczności, które dla każdego postępowania będą inne – różni są bowiem ludzie, wyznawane przez nich wartości i relacje rodzinne. Niekiedy będzie to sam fakt braku zainteresowania osobą starszą, nie odwiedzania jej, nie utrzymywania kontaktów:
„W pojęciu zaniedbywania wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych mieści się brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami.” Wyrok Sądu Administracyjnego w Szczecinie z dnia 14 kwietnia 2022 r. sygn. akt I ACa 60/22
w innych zaś przypadkach ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy lub członkom jego rodziny.
Spadkodawca ma więc możliwość jeszcze za życia pozbawienia testamentem osoby zachowującej się względem niego niewłaściwie nie tylko prawa do spadku, ale również do zachowku.
NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA
Uregulowania polskiego prawa cywilnego przewidują również możliwość uznania powołanej do dziedziczenia osoby jako niegodnej. Następuje to jednak już po śmierci spadkodawcy a ustalenie niegodności dokonywane jest przez Sąd w odrębnym postępowaniu od spadkowego. Z żądaniem uznania osoby za niegodną dziedziczenia może wystąpić każdy, kto ma w tym interes. Zazwyczaj będą to więc członkowie rodziny, jednak zdarzają się sytuacje, kiedy z roszczeniem takim występuje gmina, prokurator.
Termin na wystąpienie z takim żądaniem wynosi rok od chwili dowiedzenia się o przyczynie niegodności dziedziczenia, nie później jednak niż w terminie 3 lat od chwili śmierci spadkodawcy. Z powyższego wynika więc, iż jeśli jeszcze przed śmiercią spadkodawcy znana jest nam przyczyna niegodności dziedziczenia to mamy rok od śmierci spadkodawcy na wystąpienie do Sądu z pozwem o ustalenie niegodności dziedziczenia. W przypadku, gdy o takiej przyczynie dowiedzieliśmy się po śmierci wystąpić z roszczeniem możemy jedynie w ciągu 3 lat od dnia śmierci spadkodawcy.
Odmiennie niż w przypadku wydziedziczenia, gdzie spadkodawca ma pewną swobodę w kwestii wskazania podstawy zachowania będącego przyczyną pozbawienia prawa do zachowku, ustawodawca w art. 928 k.c. wymienił przyczyny, które stanowią podstawę do uznania niegodności dziedziczenia. Uwzględniając ostatnie zmiany w tym zakresie wskazać należy, iż zachowania mające miejsce przed 15 listopada 2023 r. to:
- dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonienie spadkodawcy do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodzenia mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślne ukrycie lub zniszczenie testament spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
natomiast po 15 listopada 2023 r. ustawodawca dodał również:
- uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Jak widać jest to podobny, lecz nieco bardziej szczegółowy i obiektywny katalog zachowań niż te wymienione w art. 1008 k.c. Jak wskazuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego:
„Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).” Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2014 r. sygn. akt V CSK 109/13
PRZEBACZENIE
Zarówno względem osoby wydziedziczonej jak i uznanej za niegodną dziedziczenia istnieje możliwość dokonania przez spadkodawcę przebaczenia jej zachowania. Jest to jedna z instytucji, która ma na celu jak najszerszą ochronę ostatniej woli zmarłego. Mimo bowiem, iż wydziedziczenia dokonać można jedynie w testamencie, o tyle przebaczenie może przybrać dowolną formę, po której możliwe będzie poznanie, iż do przebaczenia doszło.
„Ustawa nie przewiduje żadnej formy przebaczenia. Z natury rzeczy jednak sposób, w jaki przebaczenie na zewnątrz ma się ujawnić, pozostaje w ścisłym związku z charakterem i doniosłością doznanych uraz i tylko na tle tych uraz może być należycie ocenione.” Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 1929 r. C 347/28
Co więcej ustawodawca zastrzegł, iż nawet jeśli spadkodawca nie ma zdolności do czynności prawnych, zazwyczaj z uwagi na ubezwłasnowolnienie, to przebaczenie pozostaje skuteczne jeśli miał możliwość dostatecznego rozeznania sytuacji.
Wydziedziczenie oraz stwierdzenie niegodności dziedziczenia jest nieskuteczne wobec osoby, której spadkodawca przebaczył. Na marginesie zauważyć należy, iż przebaczenie nie możę być dokonane „na przyszłość”, ponieważ dotyczyć powinno konkretnego zachowania – analogicznie do określenia podstaw wydziedziczenia lub stwierdzenia niegodności dziedziczenia.
Ustawodawca przewidział w polskim systemie prawnym instytucje pozwalające odsunąć od spadku oraz pozbawić prawa do zachowku zarówno jeszcze za życia przez samego spadkodawcę jak i po jego śmierci przez każdą osobę, która ma w tym interes. W razie pomocy w skorzystaniu z omówionych instytucji, jak też podjęciem przed nimi obrony, polecam skontaktować się z profesjonalnym pełnomocnikiem.
